Omurilik Yaralanmaları: Patoloji, Fizyoterapi Değerlendirmesi ve Rehabilitasyon Programı

Giriş

Omurilik yaralanmaları (OY), travmatik veya travma olmayan nedenlerden kaynaklanan, yaralanma seviyesinde motor altında olan, duyusal ve otonom işlevlerin kısmi veya tam kaybına yol açan yıkıcı durumlardır. OY, dünya genelinde yıllık yaklaşık 250.000–500.000 kişiyi etkiler, yaşam kalitesini (YaK) önemli ölçüde etkiler ve sağlık hizmetlerinde büyük maliyetlere yol açar. Bu makale, PubMed’dan alınan güncel literatüre dayanarak OY patolojisi, fizyoterapinin değerlendirmedeki rolü ve kanıta dayalı rehabilitasyon stratejileri hakkında kapsamlı bir genel bakış sunar.

Omurilik Yaralanmalarının Patolojisi

Genel Bakış

OY, sinir yollarını bozan omurilik hasarını içerir ve nörolojik eksikliklere neden olur. Yaralanma seviyesi ve şiddeti, bozukluğun kapsamını belirler; daha yüksek lezyonlar daha kapsamlı engelliliğe yol açar.

Patofizyoloji

• Birincil Yaralanma: Kompresyon, kontüzyon, laserasyon veya transeksiyon nedeniyle omuriliğin doğrudan mekanik hasarı.
• İkincil Yaralanma:
  • İskemi: Vasküler bozulma nedeniyle kan akışının azalması.
  • İnflamasyon: Bağışıklık hücrelerinin infiltrasyonu ve pro-in sitokin salınımı.
  • Ödem: Şişlik çevre dokuları sıkıştırır.
  • Apoptoz: Nöron ve glial hücrelerin programlanmış ölümü.
  • Glial Yara Oluşumu: Astrositler yara izi oluşturur.
• Kronik Faz: Devam eden nörodejenerasyon, kistik kavitasyon ve siringomyeli.

Sınıflandırma

• Nörolojik Seviye:
  • Selvikal (C1–C8): Tetrapleji.
  • Torasik (T1–T12): Parapleji.
  • Lumbosakral (L1–S5): Parapleji veya kauda equina.
• Tamlık:
  • Tam OY: Sakral segmentlerde fonksiyon korunmaz (AIS A).
  • Eksik OY: Kısmi fonksiyon korunur (AIS B–D).
• Sendromlar:
  • Merkezi Kord: Üst morbidite zayıflığı.
  • Brown-Séquard: İpsilateral motor kaybı, kontralateral duyusal kayıp.
  • Anterior Kord: Motor ve duyusal kayıp, propriosepsiyon korunur.
  • Kauda Equina: Alt motor nöron eksiklikleri.

Risk Faktörleri

• Travmatik OY:
  • Genç erkekler (15–30 yaş).
  • Yaşlılarda düşmeler (>60).
  • Şiddet.
• Travmatik Olmayan:
  • Spinal stenoz, tümörler, enfeksiyonlar.
  • Vasküler bozukluklar.
  • Dejeneratif hastalıklar.

Klinik Görünüm

• Motor: Lezyon altında zayıflık veya paralizi.
• Duyusal: Duyarlılık kaybı; nöropatik ağrı.
• Otonom: Ortostatik hipotansiyon, otonom disrefleksi, sıcaklık düzenleme bozukluğu.
• Mesane/Bağırsak: Nörojenik disfonksiyon.
• Solunum: Yüksek servikal yaralanmalarda ventilatör bağımlılığı.
• İkincil Komplikasyonlar: Bası yaraları, DVT, osteoporoz.

Fizyoterapi Değerlendirmesi

Hasta Öyküsü

• Yaralanma detayları, seviye, tamlık, süre.
• Ağrı (NPRS), spastisite, duyusal kayıp.
• Komorbiditeler, cerrahiler, ilaçlar.
• GYA bağımsızlık, Omurilik Bağımsızlık Ölçüsü (OBÖ).
• Psikososyal tarama (HSA-9, HADÖ).
• Hasta hedefleri.

Fiziksel Muayene

• Nörolojik: ISNCSCI ile duyusal/motor seviyeler; refleksler.
• Motor: MKT; spastisite (MAÖ).
• Duyusal: Hafif dokunma, iğne ucu, propriosepsiyon.
• Solunum: Vital kapasite, öksürük gücü.
• Hareketlilik: Yatak, transfer, tekerlekli sandalye; HYÖİ (eksik OY).
• Fonksiyonel: GYA, FBÖ.
• İkinciler: Cilt, AHA, DVT.

Sonuç Ölçümleri

• OBÖ: Öz bakım, solum, sfinkter, hareketlilik (0–100).
• FBÖ: GYA bağımlılığı (18–126).
• HYÖİ: Yürüme yetisi (0–5).
• MAÖ: Spastisite (0–4).
• NPRS: Ağrı (0–4).

Kırmızı Bayraklar

• Otonom disrefleksi.
• Progresif nörolojik kayıp.
• Solunum distresi.

Rehabilitasyon Programı

Rehabilitasyonun Hedefleri

1. Motor ve duyusal işlevi optimize etmek.
2. İkincil komplikasyonları önlemek.
3. Fonksiyonel bağımsızlık ve hareketliliği artırmak.
4. YaK ve psikolojik refahı iyileşmek için.

Akut Faz (0–6 hafta)

• Konumlandırma: 2 saatte bir pozisyon; basınç giderici yüzeyler.
• Solunum: Göğüs fizyoterapisi; İKE (15–30 min, %30–50).
• Pasif AHA: Esnetme, ateller; 2–15 min, 2–3 kez/gün.
• Spastisite: Konumlandırma, farmakoloji.
• Eğitim: Komplikasyon önleme, tekerlekli sandalye temelleri.

Subakut Faz (6 Hafta–6 Ay)

• Güç: PDT: 2–3 set, 8–12, haftada 2–3; ağırlıklar, bantlar.
• Fonksiyonel: Transfer, tekerlekli sandalye; ayakta çerçeve veya eğim.
• Yürüyüş (Eksik): VADST, FES; 20–30 min, haftada 3–5.
• Denge: Oturmuş (tetrapleji) veya ayakta (parapleji).
• Kardio: Kol ergoterapi, 20–30 min, haftada 3–5.
• Psikolojik: Danışmanlık, akran grupları.

Kronik Faz (>6 Ay)

• Egzersiz:
  • Aerobik: El bisikleti, yüzme; 30–40 min, haftada 3–5.
  • Güç: İleri PDT.
  • Esneklik: Günlük esnetme.
• Bağımsızlık: İleri teks beceriler, toplum entegrasyonu, ev modifikasyonları.
• Lokomotor (Eksik): Robotik iskelet, FES; 30–60 min, haftada 3–5.
• Ağrı: TENS, manuel terapi, akupunktur.
• Önleme: Cilt kontrol, kemik sağlığı, kardiyovasküler izleme.

Özel Popülasyonlar

• Tetrapleji: Üst uzuv, solum, uyarlamalı cihazlar.
• Parapleji: Tekerlekli sandalye bağımsızlığı, ayakta programlar.
• Pediatrik: Oyun terapisi, büyüme izlemesi.
• Travmatik Olmayan: Patolojiye özel, progresif/stabil seyir.

Dijital

• Telerehabilitasyon: Video seansları.
• VR: Motor eğitim, nöroplastisite.
• Giyim: Aktivite izleme.

Sonuç İzleme

• 3–6 ayda ÖBÖ, FBÖ, HYÖİ ile değerlendirme.
• Komplikasyon izleme.
• 6–12 ay iyileşme yoksa ileri müdahaleler.

Önleme

• Birincil: Emniyet kemeri, düşme önleme.
• İkincil: Erken cerrahi, rehabilitasyon.
• Yaşam tarzı: Egzersiz, sigara bırakma, kilo kontrolü.

Sonuç

Omurilik yaralanmaları, fiziksel, işlevsel ve psikososyal etkileriyle karmaşık durumlardır. ISNCSCI, ÖBÖ ve FBÖ gibi araçlarla fizyoterapi değerlendirmesi gereklidir. Güç, yürüyüş ve fonksiyonel bağımsızlık içeren rehabilitasyon, telerehabilitasyon ve VR ile sonuçları iyileşır. Multidisipliner bakım ile OY bireyleri bağımsızlık, az komplikasyon ve daha iyi YaK elde eder.